Het schilderij 'De hertogin van Villars en Gabrielle d'Estrées in het bad', gemaakt door een anonieme kunstenaar uit de school van Fontainebleau, dateert van circa 1594. Het is een merkwaardig schilderij, waarvan de precieze betekenis zich moeilijk laat ontcijferen. Het is bijvoorbeeld opmerkelijk dat de schilder ervoor gekozen heeft twee dames tegelijk af te beelden in het bad. Onmiddellijk valt vervolgens op dat de dames weliswaar in bad zitten, maar dat zij hun uiterste best doen niet te baden. Water is er in de met een doek gedrapeerde badkuip niet te zien, en ook op de geheel ontblote lichamen is geen spoor van vocht te ontdekken.

De wijze waarop de dames de Villars en d'Estrées in bad zitten, is eveneens bijzonder. Het is duidelijk dat zij poseren, dat de maker niet gestreefd heeft naar een momentopname die zo natuurlijk mogelijk is. Kaarsrecht zitten ze in het bad, en zo bijkomstig is de actuele situatie van het baden, dat het ons bijna niet zou opvallen dat er ook buiten het kader van het schilderij een fysiek verantwoorde ruimte moet zijn. Proberen we die ruimte buiten het doek te verantwoorden, dan lukt dat niet. Het is onmogelijk, zoals de dames daar zitten. Die delen van hun lichamen die we niet zien op het doek, alles onder hun navel, worden weliswaar geacht in dat bad te passen, maar we moeten opmerken dat die onderlijven hopeloos verstrengeld moeten zijn, zich in uiterst ongemakkelijke bochten moeten wringen om correct te kunnen aansluiten bij de bovenlichamen die we wel zien.

Is dat de grammatica van het schilderij, ook het vocabulaire moeten we kennen. De belangrijkste figuur is Gabrielle d'Estrées. Zij is ongeveer 25 jaar als zij in bad zit, en zij is dan al ongeveer vier jaar lang de favoriete maîtresse van de Franse koning Henri IV, die door Pierre Bayle beschreven is als een man 'die het niet waard was een trouwe echtgenote te hebben'. Zelf vond hij dat hij zuinig moest zijn met het erkennen van zijn bastaarden, maar verder was hij niet kieskeurig noch preuts. Ooit bedreef hij de liefde met een van zijn vluchtige vriendinnetjes onder de ogen van zijn vrouw, koningin Marguerite.

Bij Gabrielle verwekte hij drie kinderen: César, Alexandre en Henriette. Henri's vaderschap in het geval van César is overigens door sommige historici betwijfeld. De wettige echtgenote van Henri is zij nooit geworden - dat waren achtereenvolgens Marguerite de Valois en Marie de Médicis - maar dat lag niet aan de koning. Hij was in die tijd nog met Marguerite gehuwd en het wachten was op toestemming van de paus om te scheiden. Gabrielle was zijn favoriete, en wellicht mogen we in de ring die zij vasthoudt in het bad, de uitdrukking zien van haar verwachtingen of aspiraties. Het is bekend dat de koning haar inderdaad een gouden ring cadeau heeft gegeven.

Henri lijkt zeer met haar ingenomen te zijn geweest. De overlevering wil dat de koning door vijandelijke linies sloop of zich als boer vermomde om haar een nachtelijk bezoek te kunnen brengen. Gabrielle stierf echter al in 1599 ten gevolge van een miskraam.

Over de hertogin van Villars is mij niets bekend, maar gelukkig gaat het schilderij ons iets over haar vertellen.

Wat stelt het schilderij 'De hertogin van Villars en Gabrielle d'Estrées in het bad' nu eigenlijk voor? Hoe mogen we het beeld van de schildering vertalen? Een echt badtafereel is het niet, dat zien we. De geposeerde houding en de verwaarlozing van de fysieke ruimte buiten het doek doen vermoeden dat hier iets anders wordt uitgedrukt. Maar wat?

Pierre de Bourdeille is in de Franse literatuurgeschiedenis beter bekend onder zijn schrijversnaam: Brantôme. Hij leefde van 1537 tot 1614, was kind aan huis aan het Franse koningshof, en die positie stelde hem in staat zijn bekendste boek te schrijven, het scabreuze roddelwerk 'Vie des dames galantes', dat ook enige vertalingen in het Nederlands kent. Minder bekend is Brantômes bundel 'Recueil d'aulcunes rymes de mes jeunes amours', een verzameling sonnetten en gedichten die door Louis Perceau, de Franse bibliograaf van curieuze en erotische werken, in 1927 uit de manuscripten werd uitgegeven. Brantôme was als geen ander op de hoogte van de amoureuze intriges aan het Franse koningshof, maar hij kon ook zwijgen. In zijn 'Levens der galante dames' wordt niemand met naam en toenaam genoemd, en uit de 'Rijmen' worden we wat betreft Gabrielle d'Estrées ook al niet veel wijzer.

Toch bevat het laatstgenoemde boek een bijzonderheid die ons dichter bij de betekenis van het anonieme badschilderij brengt.

Perceau merkt op dat het handschrift van Brantôme op diverse plaatsen gesierd wordt door monogrammen: verstrengelingen van twee of meer letters. Met die monogrammen bezigde Brantôme een soort geheimtaal, een erotische geheimtaal.

Twee Griekse Y's, bijvoorbeeld. Brantôme schreef ze in handschrift terwijl ze elkaar overlappen. In de Franse erotologie staat de Y-grec voor het pervers geoordeelde anaal geslachtsverkeer ('op z'n Grieks' zeggen wij tegenwoordig). Brantôme draaide dit monogram van twee Griekse Y's ook om, en suggereerde zo dat de daad staande werd uitgevoerd. Over de 'liggende' variant dichtte hij (ik vertaal):

De liefde op de Griekse wijze der Y'en
Doet eenieder sidderen tijdens het rijen.

Dergelijke rijmpjes noemde hij 'Devises', 'Deviezen'. Een monogram van twee tegen elkaar geschreven Q's duidde waarschijnlijk op een huwelijkse koude oorlog. De Q is in het erotisch Frans gelijk aan 'cul', oftewel kont. Kont tegen kont. Vergelijk Marcel Duchamps portret van Monna Lisa: LHOOQ (elle a chaud au cul). Dit was, schrijft Perceau, een 'vorm van amusement' aan het toenmalige Franse koningshof, zij het een vorm die wel degelijk schandaleus gevonden werd. Over de Q schreef Brantôme echter geen devies. Hij deed dat wel met betrekking tot monogrammen die onder andere gevormd werden door de D, de R, de M, en de C. De D, bijvoorbeeld, staat voor Diane, de zus van Gabrielle d'Estrées. Dit bracht Perceau tot de veronderstelling dat de monogrammen niet alleen een erotische daad verdoezelen, maar bovendien gemaakt zijn op de naam van de betrokken hofdame. Ze zouden derhalve een sleutel vormen over het liefdeleven van de maker, Brantôme.

En daar vinden we de sleutel tot een vertaling van het schilderij dat de hertogin van Villars en Gabrielle d'Estrées zogenaamd voorstelt in hun bad.

Zij baden niet, zij stellen samen een monogram voor. Daarom zitten zij samen in het bad: omdat één persoon onmogelijk een H kan uitbeelden. De H van Henri. Wie het doek beschouwt, lette op de geforceerde wijze waarop de hertogin van Villars haar arm uitstrekt. Schildertechisch is het een mislukking maar noodzakelijk om tussen de twee kaarsrechte dameslichamen een verbinding te leggen als het dwarsstreepje van de H. De H van Henri.

Letten we dan op de wijze waarop de hertogin van Villars de tepel van Gabrielle lijkt vast te houden en de krampachtige wijze waarop zij haar vingers spant. Probeer dat ook eens. Dan zal blijken dat zij niet knijpt, maar dat zij haar hand en vingers verwringt tot een letter. De letter E van Estrées.

Het schilderij 'De hertogin van Villars en Gabrielle d'Estrées' is een monogram: een heimelijke voorstelling van wie het deed met wie aan het Franse koningshof. Henri deed het met Gabrielle, maar dat wisten we al, en als Perceau dus gelijk heeft als hij beweert dat de monogrammen ook een sleutel vormen tot degenen die erbij betrokken zijn, dan mogen we veronderstellen dat Henri het ook met de Villars deed. Let wel: tegelijk.

Trouwens, het bed staat al klaar in de achtergrond. Het wachten is slechts op de komst van de derde persoon: de koning. En soms liet de koning lang op zich wachten. Hij moest zich immers vermommen of door de vijandelijke linies sluipen. Als het wat lang duurde, kwamen de dames uit bad, en gingen zij er, in blijde afwachting, op hun gemak bij zitten.